Project 1012 en de verstoorde relatie tussen politiek en bestuur in Amsterdam

Burgemeester Van der Laan staat sekswerkers te woord na een protestmars tegen zijn prostitutiebeleid

De Amsterdamse socioloog Laurens Buijs (UvA) doet jarenlang onderzoek naar het wel en wee van sekswerkers. Ook is hij lid van de adviesraad van de belangenorganisatie Proud. De DEMO sprak hem over het Project 1012 (schoonvegen van de Wallen), de WRP (Wet Regulering Prostitutie) en zijn ervaringen met politiek en bestuur. ‘Je schrikt je helemaal kapot’.

De joviale socioloog wandelt vrolijk door de UvA. Het is prachtig weer dus besluiten we het interview buiten te doen. De zon straalt op het Crea Café, maar in het hoofd van de open socioloog pakken de donderwolken zich samen. Bevlogen, maar ook gefrustreerd, aanschouwt hij de ontwikkelingen: ‘De overheid criminaliseert de sekswerkers’.

Laten we bij het begin beginnen: 94 procent van de sekswerkers was in 2007 tegen Project 2012 (zie kader 1). Hoe kan het dat die stem niet gehoord is toen?
“Ja God. Dat is direct de kern van het verhaal. Project 1012 is een heel omvangrijk plan dat in de kern een ruimtelijk element in zich heeft. De belangrijkste assumptie van het stadsbestuur was dat als je de ruimtelijke structuur van de Wallen verandert, dat dan de criminele structuur zou veranderen. Wrang, want in 2004 is er een rapport van de gemeente Amsterdam uitgekomen dat lovend was over hoe de prostitutie was ingericht indertijd. Problemen werden niet weggestopt maar juist opgelost, zo was de lezing. Een lofzang op het Nederlandse model.”

Kader 1
Volgens Buijs zijn de vrouwen amper gehoord in het proces rondom Project 1012. “Frappant is dat de gemeente voor de bühne altijd wel de positie van de sekswerkers claimt, terwijl ze achter de schermen zoveel mogelijk worden overgeslagen en buitengesloten. Bij de laatste herijkingsronde van Project 1012 zijn de sekswerkers bijvoorbeeld weer niet geconsulteerd.”

Maar dan toch Project 1012, het kwam toch niet uit de koker van stadsinrichting en ruimtelijke ordening…?
“Dat is inderdaad de rare sprong die ze toen hebben gemaakt. Asscher heeft een hele hoop assumpties gemaakt over de Wallen; dat het één grote treurnis was in die omgeving, dat het out-of-control was en gerund werd door de onderwereld. De aanleiding voor al die horrorverhalen was het verhaal van Saban B., die Turkse crimineel, dat toen boven water kwam. Hij bleek over heel Europa, en op meerdere plekken in Nederland waaronder de Wallen, vrouwen uit te buiten. Dat verhaal kwam niet lang nadat er een parlementaire commissie was opgericht om te bekijken hoe de onderwereld vervlochten was met de bovenwereld en hoe de politie en OM meer middelen zou kunnen krijgen om mensenhandel en de onderwereld te bestrijden. Die debatten liepen allemaal parallel aan elkaar, maar waren nooit specifiek op de Wallen gericht.”

“In 2007 is dat omgeslagen. Dat kwam door een Amsterdams politicus, die carrière naar de top wilde maken en een dossier zocht om zich als crimefighter te presenteren. Hij had een ideologisch perspectief op de emancipatie van de vrouw dat hij projecteerde op de sekswerkers. Dat zie je bij veel sociaal-democraten. Zij vinden dat de rol van de hoer nooit geëmancipeerd kán zijn, en dat onderzoek onder deze doelgroep om die reden niet zinvol is, sociaal wenselijk ingevuld wordt of niet serieus genomen hoeft te worden. Sekswerk is in strijd met hun vrouw- en wereldbeeld. In 2007 is niet met de sekswerkers gesproken. Een rapport waaruit bleek dat 94% van de sekswerkers tegen Project 1012 was is genegeerd en het project gelanceerd, ingegeven door de onderbuik en het vrouw- en wereldbeeld van een Amsterdamse bestuurder. Voor die politicus, Lodewijk Asscher is het wél goed uitgepakt. Hij zit anno 2016 in het torentje als vice-premier. Tot vandaag hebben sekswerkers last van tegenwerkingen vanuit de Stopera.”

Maar het kan toch niet zo aan één persoon hangen? Inmiddels is hij al jaren weg, en zit er een college waarin zijn partij niet eens vertegenwoordigd is. Waarom is dat beleid nu dan niet rigoureus omgekeerd?
“Je levert nu kritiek op je moederpartij? Ha! Die machtsomwenteling heb ik van dichtbij meegemaakt. Ik moet zeggen dat ik als onderzoeker ben geschrokken van wat er allemaal gebeurd is in de Stopera. Ik volg dit dossier als onderzoeker en als burger ben ik gesteld op het Nederlandse prostitutiebeleid. Vanuit dat perspectief heb ik D66 zien opkomen. Daarbij nam Ariëlla Verheul heel daadkrachtig het initiatief op dit dossier en startte gesprekken met prostitués, bordeelhouders, met mij en andere betrokkenen. Ik zag met de tijd haar verbazing groeien en haar overtuiging toenemen dat er iets moest veranderen. Tegelijkertijd moeten we constateren dat PvdA zestig jaar aan de macht is geweest in deze stad. Het ambtenarenapparaat is zó vergroeid geraakt met de macht van de PvdA, dat verander je niet met één verkiezing. Dat is ook mijn belangrijkste zorg over Project 1012: het laat zien dat de verhouding tussen politiek (gemeenteraad) en bestuur (ambtenaren) totaal verstoord is. Het was zeker tot 2014 slecht te onderscheiden wie er initiatief nam. Vaak vroeg ik me af: ‘Spreekt nu de wethouder of de topambtenaar?’ Asscher had dit plan afgetikt met topambtenaren die ook wel zin hadden in een ruimtelijk project. Het aangezicht van de binnenstad moest veranderen, zo vonden zij. Het is vaak zo in Amsterdam dat de ambtenaren leiden en de politici volgen. Zij zijn na Asscher gewoon blijven zitten. Ik heb tegen D66 én de SP en VVD gezegd: ‘Als jullie écht willen dat Project 1012 stopt, is het noodzakelijk dat jullie aan de ambtenaren laten zien wie de baas is in deze stad’. Je moet de bezem halen door het ambtenarenapparaat. Niet door mensen te ontslaan, want dat kan niet, maar wel door héél duidelijk aan te geven dat jíj het beleid maakt en zíj het moeten uitvoeren. Het tonen van spierballen is onvoldoende gebeurd.”

“Daarnaast heb ik geadviseerd om het dossier over te nemen van de burgemeester. Hij nam het van Asscher over toen hij naar Den Haag vertrok. Ik vind dit geen dossier voor een burgemeester. Hier moet een wethouder verantwoordelijk voor zijn, en beslissingen moeten niet in de ambtswoning maar in de raad worden genomen. Zeker zo’n overspannen zaak als dit, met beschuldigingen van machtsmisbruik, achterkamertjespolitiek en gespannen relaties tussen particulieren en bedrijven. Je moet als politiek een daad stellen door het uit de handen van de burgemeester te houden. Vervolgens moet je het hele proces opzetten, controleren en iedere stap zelf bepalen en goedkeuren, maar dat hebben ze niet aangedurfd. Ook Ariëlla Verheul — waar ik heel veel respect voor heb — werd met de neus op de feiten gedrukt. Je kan in Amsterdam niet als ambitieus politicus in je eerste jaar burgemeester Van der Laan dwarsbomen, zo ontdekte zij. Dat is een heel autoritaire man, met héél erg veel draagvlak. Hij zei tegen haar: ‘Handen thuis, ik maak het af’, en toen is zij gezwicht voor de druk. Dat had iedereen gedaan, want anders was het tot een breuk tussen haar en D66 of tussen D66 en het college gekomen. Het is niet makkelijk om zo’n enorm schip te keren.”

Maar wie is er dan wel bij machte om de burgemeester te beïnvloeden?
“Niemand. Het is te laat. D66 heeft zich erbij neergelegd. Het college zou de strijd aan moeten gaan met de burgemeester, maar dat doet niemand op het moment. De opdracht van het college is dat Project 1012 bijgestuurd moet worden en aan de ambtenaren is gevraagd hóé. Dat is een kleine bijsturing — een pyrrusoverwinning — op het beleid geweest, maar vooralsnog wordt het gewoon voortgezet, zij het wat afgezwakt. Ik wil niemand uit de branche hun overwinning afnemen, maar wat mij betreft zou je de macht af moeten pakken van die ambtenaren die veel te veel sturen op hoofdlijnen.”

Je kan geen ‘raam’ runnen met terrassen, boetiekjes en kunstenaars om je heen, zo zeggen de sekswerkers. Overal — zij het verminderd — wat ramen sluiten is killing voor de hele branche.
“Precies. Het zure is dat in laatste fase ook het Sint Annenkwartier bij de Oude Kerk wordt gesloten. Ik vind dat zelf het fijnste gebied. Daar zitten wat kleinschaligere bordelen, er is een goede balans tussen sociale samenhang en privacy, er is meer geborgenheid in de omgangsvormen, en de sekswerkers kunnen beter klanten accepteren of weigeren. Vrouwen die daar werken verdienen vaak misschien net wat minder dan de dames op de gracht, maar de bordelen worden over het algemeen wel wat beter gerund dan die op de grachten. Maar de gemeente vond de panden rondom het pleintje wel mooi voor andere bestemmingen, en nu wordt er een luxe restaurantgebied van gemaakt. De bordelen op het plein zelf mogen wel open blijven, maar daar is het verschrikkelijk om te werken, zo hoor ik van de sekswerkers. Er staan daar nu allerlei terrassen voor, waardoor het een stuk minder anoniem is en er ook minder goed gewerkt kan worden. Ze kijken wederom niet naar het belang van de vrouwen.”

De sekswerkers zijn dus nog steeds niet betrokken in de hele besluitvorming…?
“Tja, je hebt het gemeentebordeel. Dat heeft Van der Laan uit de hoge hoed getoverd om zijn imago te redden. Hij kwam wel heel erg in de problemen doordat alle sekswerkers zich tegen hem keerden. Zijn claim dat zijn project de situatie voor de vrouwen verbeterde werd steeds ongeloofwaardiger. Dus bedacht hij dat hij niet alleen wilde afbreken, maar ook wilde opbouwen. Er zijn wel wat sekswerkers geïnteresseerd in ‘Project Eigen Raam’, maar net zoveel zijn ook heel erg boos. De gemeente framet het als ‘het enige goede bordeel’. Dat is echt bullshit. Daarmee worden andere bordelen waar met heel erg veel liefde gewerkt wordt, en waar vertrouwen is opgebouwd, gestigmatiseerd. Vanaf 2007 worden die bordelen al met Project 1012 in de verdomhoek gedrukt en óók met dit project gebeurt dat.”

Zijn er nog knoppen om op te drukken waarmee je het beleid kan beïnvloeden? Die protesten bij de Stopera hebben indertijd wel indruk gemaakt toch?
“Aan de ene kant wel, maar aan de andere kant… Ha! Daar was de arrogantie van Van der Laan op zijn ergst. Hij beloofde daar om een brief te sturen naar de sekswerkers, maar dat is nooit gebeurd. Niemand heeft ooit een brief gehad.”

Wie pint hem vast op die afspraak?
“Sekswerkersvakbond Proud, hun leden en ik hebben dat wel geprobeerd, maar vergis je niet. Je hebt zo’n machtig apparaat tegenover je. Van der Laan heeft een enorme status, dan kun je met feiten, onderzoeken en afspraken komen, maar je walst hem niet zomaar omver. Hij kan wel een potje breken bij veel mensen, en dat weet hij ook. Je moet op een gegeven moment eieren voor je geld kiezen, dus probeer ik dit verhaal zo open mogelijk aan iedereen te vertellen. Wat mij betreft komt er een gemeentelijke ‘parlementaire enquête’ naar Project 1012. Wat er gebeurd is in de Stopera is echt shocking. Je schrikt je helemaal kapot. Mensen worden ontslagen omdat ze kritisch zijn op dit project, leugenaars en bedriegers worden in dienst genomen met kletsverhalen over de Wallen, cijfers worden misbruikt, gegevens worden achtergehouden, mensen die kritiek hebben worden keihard aangepakt met laster en smaad en de belangrijkste beslissingen worden in achterkamertjes genomen (zie kader 2). Dit moet je echt niet willen in je eigen stadhuis. Ik zou dat niet tolereren en zou zeggen ‘doe er wat mee jongens’, onderzoek het een keer, en trek hier lessen uit. Maar ik ga niet in mijn eentje dit dossier redden.”

Kader 2
“Critici van Project 1012 worden niet getolereerd”, aldus Buijs. Hij vertelt het verhaal van een voormalig ambtenaar van de gemeente die naar eigen zeggen ‘eruit is gewerkt’ nadat zij zich publiekelijk kritisch had uitgelaten over het project.

“Zowel Asscher als Van der Laan hebben zich op dit dossier laten adviseren door dubieuze figuren die leugens verspreiden”, legt Buijs uit. De Volkskrant onthulde in 2012 dat de persoonlijk adviseur van de burgemeester en Lodewijk Asscher, Patricia Perquin, een oplichter is. Daarnaast zegt Buijs: “Asscher liep een paar jaar geleden bij Jinek met een boek over mensenhandel van oplichter Serdiep Ramesar te koop.”

“There are lies, damned lies, and statistics.” Dit is ook het geval voor Project 1012. Zo was het onderzoek, waaruit blijkt dat 10% van de sekswerkers gedwongen werken, gedaan onder maar 94 prostituees. Met de wetenschap dat er meer dan 4000 sekswerkers in Amsterdam werken, duidelijk een te kleine groep. Het gegoochel met cijfers om anti-prostitutiebeleid te ondersteunen is niet voorbehouden aan de Amsterdamse ambtenarij. In Engeland is dit al vaker gedaan, waarbij statistieken uit de lucht zijn gegrepen, slachtoffers van mensenhandel gelijk zijn gesteld aan slachtoffers van seksuele uitbuiting, en dubbele tellingen zijn gedaan om kunstmatig cijfers op te hogen. Onderzoeker Brooke Magnanti, die zelf ook heeft gewerkt als escort in Engeland, heeft hier veelvuldig artikelen over gepubliceerd.”

“In 2014 beloofde de gemeente om het woord criminogeen niet langer te gebruiken in de communicatie rondom Project 1012. Het woord zou volgens een kritisch evaluatierapport de vele welwillende (seks)ondernemers in het Wallengebied onterecht stigmatiseren. De gemeente gebruikt dit woord echter nog altijd in presentaties en voorlichtingsmateriaal.”

“Planschade is het waardeverlies van een pand als de prostitutievergunning wordt ingetrokken”, legt Buijs uit. “Omdat panden minder opleveren als er een andere business in zit dan prostitutie, moet de eigenaar van het pand daarvoor gecompenseerd worden. De gemeente doet enorm geheimzinnig over de precieze strop. Wat wel duidelijk is dat Project 1012 met name door de planschade een nieuwe klap toedient op de begroting van een stad die al op de rand van faillissement balanceert.”

Maar als dat allemaal waar is, dan kun je toch ook gewoon rechtszaken tegen de staat openen op deze verschillende onderwerpen?
“Dat vind ik zeker de moeite waard. Die rechtszaken zouden vanuit Proud, de exploitanten en de sekswerkers moeten komen, maar daar zit ook direct het probleem. Je moet het vermogen hebben om een vuist te kunnen maken, maar ook daar frustreren de gemeenteambtenaren de voortgang. Zij hebben de gemeenschap écht gebroken, mensen tegen elkaar opgezet, de belangenverenigingen voor raamexploitanten uit elkaar gespeeld, sekswerkers uit elkaar gespeeld. Daarbij hebben bordeelhouders en prostituees soms ook wat tegengestelde belangen. Bordeelhouders zeggen vaak: ‘Ze zijn niet bij ons in dienst, ze moeten voor zichzelf opkomen’, terwijl zij in dit geval wel over de ramen gaan.”

D66, PvdA en VVD hebben in het college een belang, PvdA heeft het geïnitieerd, maar de andere partijen dan?
“Tja, ik zou het iedereen van harte aanraden om dit onderzoek te initiëren. GroenLinks zou het college kunnen aanpakken. Zij hebben een super goed trackrecord als het gaat om prostitutie. Maar zij hebben steun voor Project 1012 uiteindelijk geruild voor het P&G292. Het P&G292 is het Prostitutie Gezondheidscentrum op de Nieuwezijds Voorburgwal. Dat is absoluut een goed instituut, waar onder andere Heleen Driessen een onmisbare rol speelt. Daar is een vertrouwenspersoon, er zijn sociale werkers, je kan SOA-checks doen en er zijn mensen die je kunnen helpen als je wilt uittreden. Zij staan je altijd te woord, ook in het Pools en Roemeens. Dát is met Asscher geruild voor Project 1012. Maar ik had het zelf niet gedaan: bijna de helft van de ramen op de Wallen én het ideologische vertrouwen in het Nederlandse model inleveren voor deze ondersteuning.”

“Project 1012 is eigenlijk niet meer te stoppen. Alle contracten zijn rond, de plannen staan in de steigers en het bestemmingsplan is klaar. Of je moet naar de Raad van State en de beste advocaten aannemen. Maar je redt dat eigenlijk nooit tegen het apparaat van de gemeente Amsterdam.”

Een somber beeld, maar er is toch wel iets positiefs? Heb je al eens een schilderij gekocht bij één van de hoogwaardige boetiekjes in de Red Light District?
“Ha! Nee! Jij?”

In Den Haag speelt op dit moment de discussie over een nieuwe nationale wet voor prostitutie: de Wet Regulering Prostitutie. Wat mij opviel in het rapport dat minister Van der Steur presenteerde, was dat allerlei zaken als ‘uniek’ voor die branche werden gepresenteerd. Zij zeggen: meer dan 50% van de prostitués kijkt uit naar een nieuwe baan, maar volgens de Loonwijzer kijkt 52,6% van héél Nederland uit naar een nieuwe baan. Dat is helemaal uniek! Het wordt gestigmatiseerd, niet?
“Dit is een wet geïnitieerd door de ChristenUnie. Need I say more? Het laat zien hoe links is afgetakeld en zich in het defensief laat drukken. De SP en de PvdA zijn meegegaan in dit project en in deze manier van praten over sekswerkers. In ál het beleid dat de afgelopen tien jaar is gemaakt zit de basisassumptie dat prostitutie een misstand is. Het wordt aan elkaar gelijkgesteld en als probleem geformuleerd. Op het moment dat je dat doet heb je geen oog voor het gedeelte van de branche waar we decennialang aan hebben gewerkt om het te reguleren en te legaliseren. Dát is wat de WRP doet, die hele wet is daarmee doordrenkt. Het is bijna criminaliseren, de regels worden zoveel en zo streng dat het voor sekswerkers of seksondernemers bijna onmogelijk is om aan alle nieuwe eisen te voldoen. De politie kan bij je binnenlopen, je wordt geïntimideerd door controleurs, of je privéleven wordt op straat gegooid... Sommigen willen het ook gewoon niet meer op de legale manier. Het wordt een selffulfilling prophecy: zo ráákt juist ook iedereen in de illegale hoek en wordt het een criminele bezigheid. Bij de ChristenUnie zitten geen achterlijke mensen. Zij wéten dat God in de Tweede Kamer niet meer werkt, dus nu gooien ze het op vrouwenrechten en mensenhandel. Nota bene de ChristenUnie! Eerst had je stigma 1.0: de hoer als gevallen vrouw die niet voldoet aan de christelijke normen en waarden. Nu hebben ze stigma 2.0 bedacht: de hoer als niet-feministische en onzelfstandige vrouw. Partijen als SP, VVD en PvdA trappen daarin. Kijk ook hoe de volledige titel heet van de wet: ‘Regulering Prostitutie en Mensenhandel’. Natuurlijk is het goed dat je scherp bent op misstanden en de scherpe kanten van het systeem, maar nu wordt er alléén maar gekeken naar die kanten.”

Wat zou er wél moeten gebeuren om sekswerkers verder te helpen?
“Ik zou inzetten op internationale samenwerking en in Europa proberen om als liberale of linkse partij een prostitutiemodel te presenteren die decriminalisering nastreeft. Daarbij zou ik samenwerken met Amnesty International die dat ook nastreeft. Het is een internationale business waarbij de markt zich altijd verplaatst naar het land waar de wetgeving het makkelijkste is. Vandaar dat de druk op Europa groot is om met een eigen model voor prostitutie te komen. Opsporingsinstanties streven dat ook na om internationale netwerken makkelijker op te kunnen rollen. Daarbij zijn er ruwweg twee smaken: Het Nederlandse model of het Zweedse model. Zoals het er nu voor staat is het Zweedse model aan het winnen. Het legaliserings- en decriminaliseringskamp staat 3–0 achter op het moment, want zelfs Frankrijk — waar het reguleren van prostitutie nota bene is uitgevonden — is inmiddels overstag. Er móet iets tegenover het Zweedse model gezet worden wat mij betreft.”

Wie zouden dat moeten initiëren, van de overheid moet het niet komen op het moment…
“De progressieve politieke partijen zouden dit naar zich toe moeten trekken. D66, GroenLinks, SP, PvdD, misschien VVD die veel minder dogmatisch zijn dan de PvdA op dit dossier. Maar zeker voor D66 zie ik echt een leidende rol in deze discussie. Zorg dat je een breed verhaal kunt vertellen waarbij veiligheid een groot onderdeel is. Vanuit voorstanders van het Zweeds model krijg je vaak op je bord geschoven dat je vóór mensenhandel bent, zet daar iets tegenover. Wees niet dogmatisch, en wuif niet alle nadelen weg, maar houd een redelijk verhaal — samen met de sekswerkers — waarom decriminaliseren toch écht voor hen het beste is. Werk samen met feministische organisaties en mensenrechtenorganisaties die hetzelfde nastreven. Ik zou het fantastisch vinden als D66 internationaal deze kar zou willen trekken.”

Decriminaliseren is nog wat anders dan knokken voor een redelijke positie in het sociale verkeer voor sekswerkers. Hoe zou dat moeten gebeuren?
“Via Proud is er een goed netwerk van sekswerkers die ook voor de camera een goed verhaal kunnen houden. Dat verhaal moet goed verteld worden. Vooralsnog heeft dat vakgebied heel erg een Hollywood-stempel, maar in de praktijk vervelen sekswerkers zich vaak de hele dag te pletter en zitten ze maar wat op hun telefoon of spreken ze met vriendinnen over Netflix-series. Maak eens een keer een reallifesoap van een sekswerker, en je komt erachter dat het net mensen zijn. Ze hebben intriges, relaties, vriendjes, net als iedere student hier voor ons in de zon. Dat hele imago kan wel wat veranderen.”